گزارشی از جلسات بحث و گفتگو با موضوع رسانه و بازتاب تنوع در ایران
وب‌سایت گفتمان ایران در تیر ماه ۱۳۹۹ دو جلسه بحث و گفتگوی آن‌لاین را با حضور جمعی از اصحاب رسانه و فعالین مدنی با موضوع «رسانه و بازتاب تنوع در ایران» برگزار کرد. این جلسات بحث رسانه و تنوع اجتماعی را در بستر مبحث وسیع‌تر انسجام اجتماعی مورد توجه قرار دادند. در وضعیت انسجام اجتماعی میان گروه‌های مختلف در یک اجتماع در عین تنوع و تفاوت، اعتماد وجود دارد و اهداف، ارزش‌ها و هنجارهای مشترک قابل تعریف است. نحوه‌ی مواجهه با تنوع، ارتباط گروه‌های جمعیتی مختلف با یکدیگر و میزان حس تعلق آن‌ها به جامعه از مولفه‌های انسجام در یک جامعه محسوب می‌شوند. در این راستا، این گفتگوها فرصت ارزشمندی برای مرور نقش رسانه در تقویت انسجام اجتماعی فراهم کرد.
در این مجموعه گفتگوها شرکت‌کنندگان با توجه به تنوع اتنیکی، زبانی، دینی و فرهنگی مردم کشورمان به این نکته اشاره داشتند که به نظر می‌رسد تعریف مشخص و محدودی از «ایرانی بودن» وجود دارد که می‌تواند احساس «دیگری بودن» را در میان گروه‌های جمعیتی مختلف تقویت کند. در چنین شرایطی رسانه نقشی بسیار مهم در تسهیل شناخت و ارتباط میان این گروه‌های مختلف و از میان بردن کلیشه‌های ذهنی و تعصبات ناخودآگاه ایفا می‌کند، گروه‌هایی که در غیر این صورت احتمال دارد یکدیگر را به دلیل تفاوت‌ها در تجربه‌هایشان بیگانه و حتی متخاصم پندارند. در این گفتگوها علاوه بر تلاش برای درک صحیح نسبت به مقوله‌ی تنوع و روابط سازنده میان اکثریت و اقلیت، به طور ویژه محتوای رسانهای، ساختار و سیاست‌های رسانهای و نقش اصحاب رسانه در ارتباط با بازتاب تنوع جامعه ایرانی مورد توجه قرار گرفت.
در مورد نوع نگاه به مقوله‌ی تنوع یکی از اصلی‌ترین موارد مورد توافق گروه این بود که تنوع باید به عنوان یک دارایی ارزشمند در نظر گرفته شود. توانمندی‌ها، تجربه‌ها و دانش گروه‌های جمعیتی مختلف سرمایه‌ای غنی است که نادیده گرفتن آن کل یک جمعیت را متضرر می‌کند. نکته‌ی دیگر این که اقلیت‌های اتنیکی، دینی، جنسیتی و… نباید تنها به عنوان گروه‌های تحت ستم که نیاز به حمایت و دفاع دارند معرفی شوند. بلکه مهم است رسانه‌ها داشته‌ها و توانایی‌های آن‌ها را نیز انعکاس داده و سهمی را که هر یک می‌توانند برای پیشرفت ایران ایفا کنند مورد توجه قرار دهند. اعضای حاضر در جلسه که برخی از آن‌ها خود از اقلیت‌های دینی، اتنیکی و جنسیتی بودند با اتکا به تجربیاتشان اشاره کردند که اقلیت‌ها مایل نیستند که همیشه با برچسب اقلیت معرفی شوند و وجودشان تنها به یک جنبه خاص از هویتشان تقلیل داده شود و یا به چشم قربانی به آن‌ها نگریسته شود.
صحبت‌ها در مورد محتواهای رسانهای که بتواند دیدگاهی انسجام‌بخش از تنوع را ارائه کنند نشان داد که رسانه‌ها هم در قالب برنامه‌هایی که به طور مستقیم موضوعشان اقلیت‌‌هاست و هم در سایر تولیداتشان با موضوعات دیگر می‌توانند بینش صحیحی نسبت به تنوع در جامعه را ترویج دهند. یکی از نکاتی که در این قسمت از بحث مطرح شد لزوم حضور گروه‌های جمعیتی متنوع و اقلیت‌ها در برنامه‌های رسانهای با موضوعات مختلف (از برنامه‌های خبری تا سرگرمی و هنری) بود، برنامه‌هایی که اقلیت‌ها را نه به عنوان قربانی و سوژ‌ه‌ی خبری بلکه به عنوان افرادی عادی و در جایگاه‌های مختلف اجتماعی به تصویر بکشد. به علاوه این نکته نیز مورد توجه قرار گرفت که آن دسته برنامه‌های رسانهای که به طور مستقیم به موضوع تنوع و اقلیت‌ها می‌پردازد باید از نگاه بالا به پایین به دور باشند و از این دیدگاه که لطفی در حق گروه‌های اقلیت می‌کنند فاصله بگیرند. چنین برنامه‌هایی می‌توانند علاوه بر اطلا‌ع‌رسانی نسبت به ظلمی که نسبت به اقلیت‌های مختلف روا می‌‌شود، نقشی آموزشی در مورد آشنایی با گروه‌های جمعیتی مختلف و از میان بردن کلیشه‌ها و تعصبات در مورد آن‌ها ایفا کنند و در بلندمدت آگاهی جمعی نسبت به مفاهیمی همچون ضرورت تنوع برای رشد جامعه یا معنای هویت مشترک انسانی را افزایش دهند.
در بررسی نقش ساختار و سیاست‌های رسانهای در چگونگی پرداختن به موضوع تنوع به این اشاره شد که پیشینه‌ی اتنیکی، جنسیت، فرهنگی و دینی مدیران و تصمیم‌گیرندگان یک رسانه بر تصمیم‌های خرد و کلان آن رسانه، به خصوص در مورد موضوعات تحت پوشش و زاویه‌ی نگاه برنامه‌ها تاثیرگذار است. برای اینکه رسانه‌ها بتوانند انعکاس هر چه متناسب‌تری را از مسائل و دغدغه‌های کل جمعیت ایران - و نه فقط اقلیتی محدود- ارائه دهند اهمیت دارد که ترکیب‌بندی تصمیم‌گیرندگان و کارکنان آن‌ها تا حد ممکن بازتاب‌دهنده‌ی همان تنوعی باشد که در ترکیب‌بندی جمعیت کشور شاهدش هستیم. در این زمینه همچنین به اهمیت حمایت و همکاری میان رسانه‌های جریان اصلی و رسانه‌های مربوط به گروه‌های اقلیت اشاره شد.
در بحث درباره‌ی نحوه‌ی ورود اصحاب رسانه به موضوع‌های مربوط به اقلیت‌ها، به حساسیت‌های مختلفی که باید مورد نظر فعالین غیر اقلیت قرار بگیرد نیز اشاره شد. شرکت‌کنندگان در بحث معتقد بودند حمایت فعالان رسانهای غیراقلیت از گروه‌های اقلیت، بسیار ارزشمند است و در فضای رسانهای ایران نیز بسیار ضروری بوده تا اقلیت‌ها این خودباوری را پیدا کنند که می‌توانند و لازم است در مورد مسائل خودشان صحبت کنند. اما به مرور با افزایش تعداد نویسندگان، سخنگویان، فعالان و روزنامه‌نگارانی که در سال‌های اخیر از میان اقلیت‌ها برخاسته‌اند، این روند تغییر کرده است و حساسیت‌ها در مورد چگونگی روایت داستان‌های اقلیت توسط اکثریت افزایش یافته است. شرکت‌کنندگان در بحث به خصوص به این نکته توجه داشتند که در مواقعی که نگاه انتقادی نسبت به جنبه‌ای از فرهنگ یا آداب و رسوم گروه‌های جمعیتی مختلف در میان است، با توجه به پیچیدگی و درهم‌تنیدگی مسائل اجتماعی، صحبت از یک موضوع بدون توجه به پس‌زمینه‌ها و پیش‌زمینه‌ها ممکن است به ایجاد تبعیض یا کلیشه‌ای دیگر منجر شود و در این موقعیت‌ها شاید مناسب‌تر باشد که روایت اقلیت‌ها از زبان خودشان بیان شود. در این راستا لازم است تا از طرف سایر فعالین رسانه فرصت و فضا برای طرح روایت گروه‌های اقلیت ایجاد شود.
***
در سرتاسر گفتگوها این نکته همواره مد نظر بود که فعالیت رسانه برای بازتاب تنوع جامعه ایرانی به نحوی انسجام‌بخش، فرآیندی پیچیده و زمان‌بر است که احتمالا به ثمر نشستن آن را در طول زمان شاهد خواهیم بود. همچنین این گفتگوها بیش از پیش واضح ساخت که موضوع رسانه و تنوع، مبحثی وسیع و چندوجهی است که روشن شدن ابعاد مختلف آن مستلزم کاوش عمیق‌تر با همراهی گروه‌های هرچه بیشتری از مسئولین و اصحاب رسانه، ژورنالیست‌ها و فعالین ایرانی است. مجموعه‌ی گفتمان ایران این جلسات را اولین قدم در مسیر این کاوش جمعی می‌داند و امیدوار است در آینده‌ی نزدیک بتواند در امتداد این مباحث جلسات مشابهی با حضور سایر علاقه‌مندان برگزار کند.