امید اجتماعی و اقدامات اجتماع محور در جوامع محلی
سهیلا وحدت
امید اجتماعی انگیزه‌بخش تحرک اجتماعی و اشتیاق جوامع به ایجاد تحول و بهبودی و ناامیدی یکی از عوامل اصلی انفعال اجتماعی است. اهمیت امید اجتماعی و ارتباط آن با ارتقاء شاخص‌هایی مانند سرمایه اجتماعی، احساس تعلق و وابستگی به اجتماع و تلاش فردی و جمعی برای بهروزی و پیشرفت فردی و اجتماعی مبرهن است. در جامعه امروز ایرانی، نیاز به ایجاد و توسعه امید اجتماعی بسیار محسوس است، اما این امر که منشاء امید اجتماعی چه چیزهایی می‌تواند باشد و چگونه می‌توان در جامعه امید اجتماعی را ایجاد نمود و یا آن را افزایش داد، سوالی اساسی است که پاسخ روشن و ساده‌ای ندارد.
عوامل متعددی برای ایجاد امید اجتماعی مطرح شده است، اما شاید یکی از عوامل اصلی ایجاد امید اجتماعی، باورمندی به قابلیت‌ها و توانایی افراد و اجتماعات کوچک و محلی برای ایجاد تغییر و تحول اجتماعی است. باور به چنین قابلیت و توانمندی است که افراد و جوامع را برای تغییر و بهبود وضعیت زندگی خودشان امیدوار می‌سازد. در عین حال مشارکت افراد و جوامع در طرح‌های توسعه اجتماعی نیز معمولا در اثر باور به قابلیت‌مندی جوامع و احساس امید اجتماعی حاصل می‌شود، لذا امید اجتماعی و مشارکت در طرح‌های توسعه و بهبود جوامع ارتباط دوجانبه داشته و همبستگی مستقیمی دارند.
طرح‌های اجتماع محور یکی از الگوهای موفق برای مشارکت فرد فرد افراد جامعه در بهبودی و اصلاح شرایط اجتماعی می‌باشد. لذا ایجاد فرصت‌هایی برای مشارکت مردم در طرح‌های اجتماع محور توسعه هر چند ممکن است در ابتدا با گام‌های ساده‌ای مانند اقدامات مربوط به پاکسازی محیط و یا فعالیت‌های خیریه‌ای به منظور کمک و مساعدت به نیازمندان در جامعه همراه باشد، اما همین اقدامات ساده نیز می‌تواند به نوبه خود سبب افزایش قابلیت و ظرفیت جوامع برای ایجاد تغییر و به همان نسبت افزایش امید اجتماعی گردد. در طرح‌های اجتماع محور، وقتی افراد در جوامع محلی در کنار یکدیگر به صحبت و مشورت در مورد وضعیت جامعۀ خود می‌پردازند، نیازهای جمعی را شناسایی می‌کنند، به اولویت‌بندی این نیاز‌ها می‌پردازند و سپس با تحلیل واقع‌ینانه منابع و سرمایه‌های خود به طراحی برنامه‌ها و اقدامات اجتماعی به منظور بهبود شرایط زندگی خود می‌پردازند، این برنامه‌ها را با مشارکت هم به اجرا در می‌آورند و سپس به پایش و ارزشیابی این برنامه‌ها می‌پردازند، و برای برنامه‌ها و طرح‌های آینده خود آماده می‌شوند، جوامع محلی در این اقدامات عملی نه تنها به باور عمیقی در مورد توانمندی جامعۀ خود برای ایجاد تغییر می‌رسند که قابلیت‌های جمعی خود را برای ایجاد توسعه و تحول اجتماعی افزایش می‌دهند و در یک فرایند عینی از نحوه خلق تحول و بهروزی، امید اجتماعی خود را برای ایجاد تغییرات بیشتر بازیابی می‌کنند و با امید و انگیزه بیشتر در کنار دستیابی به سطوح بالاتری از قابلیت و اطمینان گام‌های بزرگتری را برای بهبود جوامع خود بر می‌دارند.
در ایران طرح‌های محله‌ای اجتماع محور از بیش از دو دهه گذشته توسط سازمان‌های مختلفی که اعم آن‌ها سازمان بهزیستی و وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی است، به مرحله اجرا درآمده است. با وجود همه مشکلات و چالش‌ها در این حوزه، این سازمان‌ها توانسته‌اند الگوها و شواهد موفقی را از اقدامات اجتماع محور در سطح محلات در مناطق شهری و روستایی نشان دهند. تجربه این اقدامات نشان می‌دهد که چگونه جوامع در سطوح مختلف اجتماعی و اقتصادی موفق به پیشبرد طرح‌ها و اقداماتی با استفاده از ظرفیت‌ها و منابع محلی شده‌اند که سازمان‌های عریض و طویل با بودجه بالا موفق به دستیابی به آن نشده‌اند. بررسی و مستند‌سازی اقدامات اجتماع محور در ایران عرصه بزرگی را برای پژوهشگران، مدیران و هنرمندان کشور برای مطالعه و ارائه فراهم می‌آورد و امید است که به صورت جدی‌تری به آن پرداخته شود.
سوال اساسی که در اینجا وجود دارد آن که چگونه می‌توان این شواهد را در سطح گسترده‌تر و ملی تسری داد تا انگیزه و امیدی برای شروع چنین اقدامات اجتماع محوری در دل جوامع محلی ایجاد شود؟ چگونه می‌توان ساختار و بستری برای شکل‌گیری و توسعه این برنامه‌های اجتماع محور ایجاد کرد؟ در جوامع شهری و کلان شهر‌ها که روابط اجتماعی بسیار گسیخته و ناموجود است، چه فرصت‌ها و زمینه‌هایی برای شروع چنین برنامه‌هایی را می‌توان ایجاد نمود؟ چگونه می‌توان نظامی برای یادگیری جمعی از این تجارب محلی و بومی ایجاد نمود؟ چه فرصت‌ها و امکاناتی پیش روی این اقدامات وجود دارد؟ چگونه می‌توان بر تعارض‌های درون این جوامع کوچک غلبه نمود تا نیرو‌های سازنده آن به هرز نرود؟ این‌ها سوالاتی است که این نوشته سعی در طرح و به مشورت گذاشتن آن با اندیشمندان، صاحبنظران و علاقمندان این حوزه دارد.